سیمای زرند- خانوک به معنی چشمه سار یا جایی است که چشمه زیاد دارد. از ترکیب دوعبارت (خان) به معنی چشمه و پسوند (وک) به عنوان پسوند نسبت که به دنبال آن آمده است ایجاد شده است.
به لحاظ اینکه از گذشته های دور به علت آب و هوای مناسب و وجود قنات های کوهستانی و رودخانه ای خانوک مرکز جمعیت در حاشیه کوهستان مشرف به جلگه بین زرند و کرمان بوده قلاع متعددی در منطقه وجود دارد که از جمله ی آن می توان به قلعه ای که آثار آن بر بالایی کوهی در جوار قنات خانوک قرار دارد اشاره کرد.
به استناد گفته های سینه به سینه از نیاکان به ما رسیده راهی امن نیز برای دسترسی به آب قنات در زیر زمینی ودر دل کوه حفر و به درون قلعه راه داشته است. در درون قلعه و اطراف آن آثاری از دفن مردگان وجود دارد و وجود آب انبارهایی که برای سهولت دسترسی مردم به آب ایجاد شده اکنون در دل خاک مدفون هستند.
بر جای ماندن آثاری از حمام عمومی قدیمی نشان از اهتمام مردم به پاکیزگی دارد و وجود آسیاب های آبی که بر اثر تخریب ها و تعریض ها نابود شده اند بیانگر قدمت منطقه است.بافت قدیمی خانوک بر پایه سکونت در کنار آب شکل گرفته است.
قنات های کوه خان – چناروئیه – خانوک- احمد آقایی- عرب پوری – پاگدارو – دهنو – منزل آباد و عباس آباد از مهم ترین قنات های منطقه هستند. در مسیر قنات های چناروئیه و خانوک ۳ رشته آسیاب آبی به نام های آسیاب خانوک – آسیاب نایب و ملک آباد(حمیدیه کنونی) وجود داشته است.
حیدر اسدی معروف به حیدر صفر مقنی ، بزرگ منطقه بوده و قنات های زیادی را حفر _ لایروبی _ نوکنی _ بغل کنی کرده است. طول قنات های منطقه ی خانوک حداکثر ۳ کیلومتر و متوسط عمق مادر چاه ها ۴۰ متر است. آب قنات خانوک در هر شبانه ۱۶ ساعت به منطقه ملک آباد ( حمیدیه کنونی ) و ۸ ساعت به مزارع خانوک تعلق داشته است و اکنون فقط منطقه خانوک را آبیاری می کند.
مالکیت قنات خانوک عمومی و براساس ۹۶ حبه است مدار گردش آب در منطقه خانوک ۱۲ روز است و ساعت روز از ۸ صبح تا ۴ بعد از ظهر و ساعت شب از ۴ بعدازظهر تا ۸ صبح روز بعد شروع می شود در واقع در روز ۸ ساعت و در شب ۱۶ ساعت شامل می شود که به تناوب هر نوبت شب و روز تغییر می کند هر حبه در روز ۱ ساعت و در شب ۲ ساعت آب دارد که تقسیم آب بر عهده میرآبان منطقه است .
میرآب روز و میرآب شب کار خود را انجام می دهند . نظام آبیاری پیش از این براساس تشته بوده که هر تشته ۷ دقیقه و برخی از تشته ها ۹ دقیقه را شامل می شده از هر ۸ تشته ۷ دقیقه ای و هر ۷ تشته ۹ دقیقه ای یک ساعت بوده است. اکنون براساس ساعت ، آب تقسیم می شود.
رودخانه ی فصلی خانوک از بالای شهر می گذرد و چون کمربندی شهر را در برگرفته است. قنات خانوک از نادر ترین قنات های رودخانه ای در مسیر همین رودخانه و امتداد آن قرار دارد و ۱۴ پارچه آبادی از آب رودخانه بهرمند می شوند.
انتهای پیام/
برشی از صفحات ۲۹۸_۲۹۹ کتاب تاریخ آب و آبیاری استان کرمان _ تالیف محمد برشان